Verbeelding als troost tegen de eenzaamheid
Sinds het overlijden van haar man heeft haar leven zijn glans verloren. Wat er nog gebeurt in haar leven is te onbelangrijk om te onthouden. Sommige mensen fluisteren dat ze dement aan het worden is, maar dat woord wil ze niet horen. Voor haar is het vergeten onlosmakelijk verbonden met het verdwijnen van de andere helft van haar herinneringen. De ankers hangen los en hebben zich niet meer vastgehaakt in wat voor haar omgeving zo belangrijk lijkt: het heden.
“Ik ben niet eenzaam,” zegt ze. “Ik voel alleen maar leegte om me heen.”.
In de herfst van je leven wandel je vaker alleen.
Toch zet alles in de menselijke biologie aan tot groepsvorming, tot het zoeken van een partner. Er zijn twee belangrijke drijfveren in de evolutie van levende wezens: de zoektocht naar voedsel en de voortplanting. Jagen en verzamelen van voedsel gaat een stuk gemakkelijker als je in een groep samenwerkt, en dat geldt helemaal voor de productie van voedsel zoals dat tegenwoordig gebeurt. En voor de voortplanting heb je er minstens twee nodig.
Voor samenwerking is er een indrukwekkend spel van hormonen en boodschapperstoffen in de zenuwen dat zorgt dat mensen met elkaar willen omgaan. We hebben spiegelzenuwen in ons gezicht die bij een ontmoeting zorgen dat de spieren in je eigen gezicht meebewegen zodat je voelt wat de ander voelt. Grappig is dat bij botoxgebruik de spiertjes in het gelaat verlamd worden, de mimiek verdwijnt en anderen je glimlach minder vertrouwen. Je raakt sociaal geïsoleerd. Als we elkaar in de ogen kijken komt er oxytocine vrij in onze hersenen waardoor we elkaar aardig gaan vinden. Het gebeurt zelfs als je huisdier je met zijn trouwe hondenogen aankijkt omdat hij graag uitgelaten wil worden. Je kan het hem niet weigeren. Oxytocine zorgt voor saamhorigheidsgevoel waardoor we voelen dat we bij elkaar horen, maar tegen mensen in andere groepen ontwikkelen we door het zelfde hormoon een zekere weerzin. Om te zorgen dat we dit aardige en behulpzame gedrag blijven herhalen komt omdat er steeds dopamine vrij komt. Dopamine wordt ook wel het beloningshormoon genoemd en geeft ons een prettig gevoel.
Afgelopen donderdag gaf ik een lezing in Helmond over eenzaamheid. 30 tot 40 procent van de Nederlandse volwassenen zegt zich wel eens eenzaam te voelen. Ernstige eenzaamheid zorgt voor een grotere kans dat mensen op een gemiddeld jongere leeftijd te overlijden dan mensen met een rijk sociaal leven. Er is een relatie aangetoond met een aantal aandoeningen en met de ernst ervan. Maatschappelijke instellingen proberen daarom eenzame mensen te identificeren en ze op een of andere manier te betrekken bij activiteiten. Dat is belangrijk omdat als zenuwen niet meer gebruikt worden ze afsterven en uiteindelijk kun je niet meer communiceren.
Maar je verliest je partner, je wordt ontslagen, je gaat met pensioen, je moet naar een andere school, het zijn allerlei momenten waarop je dreigt uit je netwerk weg te vallen, naar de periferie te verschuiven en alle vanzelfsprekende interacties met mensen die je zenuwstelsel alert houden op samenwerking zijn verdwenen. Niet iedereen kan dan nog aanhaken.
Oud, lichte urinelucht, de tanden geel, af toe kun je de winden niet meer ophouden. Steeds minder vaak word je uitgenodigd op verjaardagen. Wat wij mensen hebben gekregen als medicijn tegen de eenzaamheid is de verbeelding. Die stelt ons in staat om naar gebieden in onze hersenen te gaan waar de mooiste herinneringen zitten. Ik denk daarbij aan een serie van drie foto’s van Igor Stravinski door Richard Avedon die ik ooit in museum Foam zag. De Russiche componist is dan al aan het dementeren en zit leeg voor zich uitstarend in een rolstoel. Dat is foto een. Bij de eerste klanken van de Vuurvogel komt er licht in zijn ogen. Dat is de tweede foto. En even later komt zijn hele gezicht tot leven. Foto drie.
Verbeelding doet het licht in onze hersenen aan. We kunnen daarom niet zonder cultuur.
Ivan Wolffers
arts, schrijver ivanwolffers.nl